Ян Кохановський – польський поет, перекладач і драматург епохи Відродження. Він народився 6 червня 1530 року в Сицина поблизу Радома в шляхетській родині.
З 1544 року навчався в Краківській
академії, з 1551 року по 1552 рік – у Кенігсберзькому університеті (зараз м.
Калінінград у Росії), а з середини 1552 року – у Падуанському університеті
(сучасна Італія). Тут Кохановський вивчив давньогрецьку мову, літературу
італійського Відродження і сам написав латиномовний цикл поетичних послань, од,
фрашок, любовних пісень та елегій, значна частина яких присвячена темі кохання
до Лідії, котрої, як гадають, насправді не існувало і котра була навмисно
вигадана Кохановським як об'єкт для поетичного оспівування.
У
1555 – 1556 роках проживав у Кенігсберзі, протягом 1556 – 1559 років два рази
їздив до Італії, де познайомився із вченими Яном Замойським, Станіславом
Фогельведером, Лукашем Гурницьким та іншими. Повертаючись до Польщі, він
ненадовго зупинився у Парижі, де зустрівся з одним із найбільших французьких
поетів того часу – П’єром де Ронсаром, главою поетичної школи «Плеяда». Під
їхнім впливом Кохановський створив свій перший вірш польською мовою «Czego
chcesz od nas, Panie…», який одразу зробив його популярним у Польщі. З цього
часу латина відійшла у його поетичній творчості на другий план, і свої твори
він почав писати переважно польською мовою. Жив при дворах вельмож. За сприяння
канцлера Петра Мишковського був наближений до двору короля Сигізмунда II Августа
і в 1564 році був призначений королівським секретарем. Після смерті Сигізмунда
II Августа був прихильником Генріха Валуа і після його втечі з Польщі до
Франції віддалився від двору. У 1576 р. польським королем став Стефан Баторій.
Кохановський підтримував дружні стосунки з його канцлером Яном Замойським, що
знайшло вираження у цілій низці поетичних творів, присвячених Замойському як
меценату, покровителю науки, мистецтва та літератури.
У
1574 році облаштувався в успадкованому від батька маєткові Чарноляс, де вів
життя поміщика. Він одружився з Доротою Підлодовською, з якою вони мали семеро
дітей – 6 дочок і сина. У 1579 році поет втратив свою трирічну донечку Урсулку.
Їй він присвятив «Treny» у 1580 році. «Трени» – це поема, яка складається з
дев’ятнадцяти надгробних плачів.
У
1584 році в Любліні раптово помирає від хвороби серця під час однієї із поїздок
у сімейних справах. Його поховали в парафіяльному костелі у Зволені (місто
неподалік від Чарноляса). В храмі зберігся його пізньоренесансовий надгробок з
початку XVII століття. У селі, де Кохановський провів останні десять років
життя, діє Музей Яна Кохановського.
Ранні
твори (елегії та епіграми), зібрані; опубліковані в кінці життя в томах
«Lyricorum libellus» (1580) і «Elegiarum libri III». Вони написані латинською
мовою. До латини звертався і пізніше, коли писав оди та інші віршовані твори.
Велику
роль в утвердженні рідної мови в польській поезії зіграли його різноманітні в
жанровому відношенні твори польською мовою. До них належать поеми «Zgoda»
(«Згода», написана у 1562—1563 роках, видана 1564 року), «Satyr albo Dziki mąż»
(«Сатир», 1564), «Proporzec albo Hołd pruski» («Прапор», 1569 видана 1587 року)
та інші. Для розвитку літературної мови й віршової техніки велике значення мали
переклади псалмів Давида («Давидів псалтир», 1578).
Короткі
вірші, переважно жартівливого, іноді фривольного і
моралізаторсько-філософського змісту, увійшли до зібрання «Fraszki» («Фрашки»,
кн. 1-3, видані 1584 року). З трьохсот фрашок, написаних Кохановським, близько
п'ятдесяти є вільним перекладом або переробкою творів античних і
західноєвропейських поетів. Цей жанр віршів вигадав
Ліричні
вірші, написані після 1570 року, увійшли до посмертної збірки «Pieśni Jana
Kochanowskiego. Księgi dwoje» «Пісні» (кн. 1-2, видані 1585 – 1586 роках). Ян
Кохановський є автором героїчно-комічної поеми «Szachy» («Шахи»), трагедії
«Odprawa posłów greckich» («Відмова грецьким послам»,1578). В основу цієї
трагедії покладено зміст однієї із пісень гомерівської «Іліади», а саме – сцену
прибуття у Трою грецьких посланців, які вимагають від Паріса повернути
викрадену ним Єлену. «Відмова грецьким послам» стала одним із перших польських
зразків світської драми у польській літературі.
Особливе місце в його серці займала липа. Вона була для нього символом спокою, мудрості та гармонії з природою. Під її тінню поет знаходив натхнення, тут народжувалися його думки про життя, дружбу та любов Його улюблена липа збереглася як пам’ятка в садибі поета в Чарнолясі. Саме її вважають натхненням до відомої фрашки «Na lipę». Цей вірш на українську мову переклав Іван Петришин
На липу
Сядь, гостю, спочити в путі
підо мною,
Тебе захищу я від спеки собою,
Як стягне у полудень сонце завзяте
Розкидані тіні під дерево крислате.
З полів тихий легіт повіє, у тіні
Почуєш шпачині пісні й солов”їні,
З квіток моїх бджілка невтомна збирає
Той мед, що всі панські столи прикрашає.
Я шепотом тихим у сонячну днину
В солодкому сні заспокою людину;
Хоч яблук не зірвеш, та шану я маю,
Немов у саду гесперійськім зростаю.
У 2025 році літературна акція «Національне читання», яка щорічно проходить у Польщі, була присвячена саме творчості Яна Кохановського. У рамках цієї акції за участі Генерального Консульства Республіки Польща у Львові, членів Товариства польської культури Закарпаття та колективу краєзнавчого музею в парку Ужгородського замку було висаджено семирічний саджанець, вирощений із насінини липи широколистої Tilia platyphyllos і подарований музею Юрієм Шпіньовим. Це дерево започаткувало співпрацю Закарпатського обласного краєзнавчого музею імені Тиводара Легоцького з Товариством польської культури Закарпаття імені Гнієви Волосович.
Список використаних
джерел:
1. Кохановський
Ян (1530-1584) [Електронний ресурс]. Режим доступу: https://tvory.net.ua/zarubizhna_literatura/biografii/kohanovskiy.html
(Дата звернення 17.10.2025)
2. Ян
Кохановський [Електронний ресурс]. Режим доступу: https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%AF%D0%BD_%D0%9A%D0%BE%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B8%D0%B9 (Дата звернення: 17.10.2025)
Jan Kochanowski i jego lipa: oda do natury i
szczęścia życia
Jan
Kochanowski – polski poeta, tłumacz i dramaturg epoki renesansu. Urodził się 6
czerwca 1530 roku w Sycynie koło Radomia w rodzinie szlacheckiej.
Od 1544 roku studiował na Akademii Krakowskiej, w latach 1551–1552 na
Uniwersytecie w Królewcu (obecnie Kaliningrad w Rosji), a od połowy 1552 roku –
na Uniwersytecie w Padwie (współczesne Włochy). Tam Kochanowski nauczył się
języka starogreckiego, literatury włoskiego renesansu i sam stworzył łaciński
cykl poetyckich listów, od, fraszek, pieśni miłosnych i elegii, z których
znaczna część poświęcona była miłości do Lidii, która – jak sądzą badacze – w
rzeczywistości nie istniała i została celowo wymyślona przez Kochanowskiego
jako obiekt poetyckiego uwielbienia.
W latach 1555–1556 mieszkał w Królewcu, w latach 1556–1559 dwukrotnie
podróżował do Włoch, gdzie poznał uczonych: Jana Zamoyskiego, Stanisława
Fogelwedera, Łukasza Górnickiego i innych. Wracając do Polski, zatrzymał się na
krótko w Paryżu, gdzie spotkał się z jednym z największych poetów francuskich
tamtego czasu – Pierre’em de Ronsardem, szefem szkoły poetyckiej „Plejada”. Pod
ich wpływem Kochanowski stworzył swój pierwszy wiersz w języku polskim „Czego
chcesz od nas, Panie…”, który od razu przyniósł mu popularność w Polsce.
Mieszkał przy dworach szlacheckich. Dzięki poparciu kanclerza Piotra
Myszkowskiego został zbliżony do dworu króla Zygmunta II Augusta i w 1564 roku
mianowany sekretarzem królewskim. Po śmierci Zygmunta II Augusta wspierał
Henryka Walezego, a po jego ucieczce z Polski do Francji oddalił się od dworu.
W 1576 roku polskim królem został Stefan Batory. Kochanowski utrzymywał
przyjazne stosunki z jego kanclerzem Janem Zamoyskim, co znalazło wyraz w wielu
utworach poetyckich poświęconych Zamoyskiemu jako mecenasowi, opiekunowi nauki,
sztuki i literatury.
W 1574 roku osiedlił się w odziedziczonym po ojcu majątku Czarnolas, gdzie
prowadził życie ziemiańskie. Ożenił się z Dorotą Podlodowską, z którą miał
siedmioro dzieci – sześć córek i syna. W 1579 roku poeta stracił swoją
trzyletnią córkę Urszulę. Poświęcił jej „Treny” w 1580 roku – poemat składający
się z dziewiętnastu lamentów pogrzebowych.
W 1584 roku nagle zmarł na chorobę serca podczas jednej z podróży rodzinnych w
Lublinie. Został pochowany w kościele parafialnym w Zwoleniu (miasto niedaleko
Czarnolasu). W świątyni zachował się jego późnorenesansowy nagrobek z początku
XVII wieku. W miejscowości, gdzie Kochanowski spędził ostatnie dziesięć lat
życia, działa Muzeum Jana Kochanowskiego.
Jego wczesne utwory (elegie i epigramy) zebrane zostały i opublikowane pod
koniec życia w tomach „Lyricorum libellus” (1580) i „Elegiarum libri III”.
Pisane były w języku łacińskim. Do łaciny sięgał również później, tworząc ody i
inne utwory poetyckie.
Wielką rolę w umacnianiu języka ojczystego w poezji polskiej odegrały jego
różnorodne utwory w języku polskim, takie jak poemy „Zgoda” (1562–1563, wyd.
1564), „Satyr albo Dziki mąż” (1564), „Proporzec albo Hołd pruski” (1569, wyd.
1587) i inne. Ważne dla rozwoju języka literackiego i techniki wierszowej były
tłumaczenia Psalmów Dawida („Psałterz Dawidów”, 1578).
Krótkie wiersze, przeważnie żartobliwe, czasem frywolne i o charakterze
moralizatorsko-filozoficznym, znalazły się w zbiorze „Fraszki” (tomy 1–3, wyd.
1584). Z trzystu fraszek napisanych przez Kochanowskiego około pięćdziesięciu
stanowiło wolne tłumaczenie lub przeróbkę utworów poetów antycznych i
zachodnioeuropejskich. Ten gatunek wierszy wynalazł Kochanowski.
Liryczne wiersze napisane po 1570 roku znalazły się w pośmiertnym zbiorze
„Pieśni Jana Kochanowskiego. Księgi dwoje” (tomy 1–2, wyd. 1585–1586).
Kochanowski jest autorem poematu heroiczno-komicznego „Szachy”, tragedii
„Odprawa posłów greckich” (1578). Tragedia ta oparta jest na treści jednej z
pieśni Homera z „Iliady”, a mianowicie – sceny przybycia do Troi greckich
posłów, którzy żądają od Parysa zwrotu porwanej Heleny. „Odprawa posłów
greckich” stała się jednym z pierwszych przykładów świeckiego dramatu w
literaturze polskiej.
Szczególne miejsce w jego sercu zajmowała lipa. Była dla niego symbolem
spokoju, mądrości i harmonii z naturą. Pod jej cieniem poeta znajdował incpirację,
tam rodziły się jego przemyślenia o życiu, przyjaźni i miłości. Jego ulubiona
lipa zachowała się jako pomnik w posiadłości poety w Czarnolesie. To właśnie ją
uważa się za inspirację do znanej fraszki „Na lipę”.
„Na lipę”
Gościu, siądź pod mym liściem, a odpoczni sobie!
Nie dójdzie cię tu słońce, przyrzekam ja tobie,
Choć się nawysszej wzbije, a proste promienie
Ściągną pod swoje drzewa rozstrzelane cienie.
Tu zawżdy chłodne wiatry z pola zawiewają,
Tu słowicy, tu szpacy wdzięcznie narzekają.
Z mego wonnego kwiatu pracowite pszczoły
Biorą miód, który potym szlachci pańskie stoły.
A ja swym cichym szeptem sprawić umiem snadnie,
Że człowiekowi łacno słodki sen przypadnie.
Jabłek wprawdzie nie rodzę, lecz mię pan tak kładzie
Jako szczep napłodniejszy w hesperyskim sadzie.
W 2025 roku literacka akcja „Narodowe czytanie”, odbywająca się corocznie w
Polsce, została poświęcona twórczości Jana Kochanowskiego. W ramach tej akcji w
parku zamku w Użhorodzie posadzono siedmioletni sadzonek lipy szerokolistnej
Tilia platyphyllos, wyhodowany z nasion. Posadzenie tego drzewa rozpoczęło współpracę Zakarpatskiego Muzeum Krajoznawczego im.
Tywodara Legoćkiego z Towarzystwem Kultury Polskiej Zakarpacia im. Gniewy
Wołosowicz.
Źródła:
Kochanowski Jan (1530–1584) [Źródło elektroniczne]. Dostęp:
https://tvory.net.ua/zarubizhna_literatura/biografii/kohanovskiy.html (Data
dostępu: 17.10.2025)
Jan Kochanowski [Źródło elektroniczne]. Dostęp:
https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%AF%D0%BD_%D0%9A%D0%BE%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%81%D1%8C%D0%BA%D0%B8%D0%B9
(Data dostępu: 17.10.2025)